Laur Konserwatorski w 2021 roku dla Parafii Katedralnej w Zamościu

Przy katedrze (dawnej kolegiacie) zamojskiej, po stronie południowej znajduje się Dom Dziekanów Zamojskich. Dzieje tego budynku są nierozłącznie związane z historią samego Zamościa, historią kolegiaty, Akademii i Kapituły zamojskiej 5 lipca 1600 r. miała miejsce uroczystość ogłoszenia aktu fundacyjnego dla Akademii i Kolegiaty, zatwierdzonego przez władze kościelne i w niedługim czasie także przez króla. Dopiero wówczas Jan Zamoyski mianował pierwszego Dziekana Infułata, którym został ksiądz Mikołaj Kiślicki herbu Prus. Kapituła jako organ miała ściśle wiązać sprawy Akademii i Kolegiaty. Jednym z priorytetowych zadań było prowadzenie szkoły obywatelsko – wyznaniowej. Obowiązek duszpasterski spoczywać miał na wikariuszach. Mimo wydania aktów, Jan Zamoyski przed swą śmiercią w 1605 r. nie zdążył doprowadzić do nadania instytucji kolegiaty ostatecznego kształtu i kapituła nie była jeszcze zorganizowana. Posiedzenie generalne po raz pierwszy odbyło się w 1609 roku. Dziekan Infułat Mikołaj Kiślicki został utrzymany w funkcji i pełnił ją do swej śmierci w 1620 r.

Rezydencja Dziekanów Zamojskich była wizytówką hierarchii kolegiackiej. Renesansowa kamieniarka – oprawy trzech okien parteru w fasadzie i portale wewnętrzne na parterze, mogły być wykonane wg szkiców samego Bernarda Morando. Ostateczny kształt, już po śmierci architekta (1600 r.), nadał mu pierwszy Infułat Zamojski ksiądz Mikołaj Kiślicki. Przebudowa w duchu wczesnobarokowym, wyróżniła wystrojem tylko jedną elewację – północną, zwróconą w kierunku kolegiaty.

Wejście główne do siedziby dziekanów zaakcentowano w początkach XVII wieku bogato dekorowanym kamiennym portalem. Drugi dekorowany portal prowadził do pomieszczenia na I piętrze. Dekorację Infułatki stanowią też ozdobne zakończenia spływów w sklepionych salach oraz listwy sztukateryjne ze zwieńczeniem w kluczu tarczą z herbem Prus i inicjałami Dziekana Zamojskiego Mikołaja Kiślickiego, w głównej sali .

W czasach rozbiorów, w Zamościu przestały istnieć związane dotychczas ze sobą, Kapituła i Akademia Zamojska. Akademia już się nie reaktywowała, Kapitułę przywrócono w 1792 r. Od lat dwudziestych XIX w, z woli cara Aleksandra I, w kolegiacie zamojskiej dokonano celowej przebudowy, połączonej z akcją usuwania detali świadczących o chwale polskiego oręża i zasługach rodu Zamoyskich. Nakazano znoszenie wysokich mansardowych dachów i w ich miejsce wprowadzenie dachów czterospadowych o niewielkim nachyleniu połaci. Zmiany te dotyczyły także budynku Infułatki.

Okres okupacji niemieckiej rozpoczął czas, kiedy budynek Infułatki został zaanektowany na inne cele, co oznaczało kolejne zmiany we wnętrzu. W latach 1940-42 w dwóch izbach ulokowana była szkoła powszechna; w latach 1942-49 mieścił się tu urząd telegraficzny wraz z Dyrekcją Poczt i Telegrafów. Infułatkę zwrócono duchowieństwu dopiero w 1955 r. W 1970 r. przeprowadzono remont elewacji i restaurację portalu zewnętrznego w fasadzie. W 1989 r. wzmocniono konstrukcję i wymieniono pokrycie dachu. W 1987 r. nastąpiło otwarcie Muzeum Sakralnego Fundacji Rodziny Zamoyskich. W latach 1990-1992 po raz kolejny poddano pracom konserwatorskim portal zewnętrzny. W 1998 r. wykonano remont sieni i klatki schodowej. Zdjęto okładziny z płyt pilśniowych w klatce i sieni, odsłonięto otwór drzwiowy z kamiennym portalem prowadzącym do pomieszczeń na parterze, na wschód od sieni wejściowej. W latach 1999-2000 odsłonięto spod przemalowań właściwą strukturę wczesnobarokowego portalu na piętrze i przeprowadzono jego konserwację.

Rozpoczęte w roku 2018 i zakończone w 2020 prace remontowe przede wszystkim przywróciły historyczną bryłę Infułatki poprzez odtworzenie mansardowego dachu, który z nakazu carskiego zastąpiono dachem czterospadowym. W budynku wykonano szereg prac służących wzmocnieniu i zabezpieczeniu struktury budowlanej, w tym założenie izolacji oraz wyprofilowanie terenu przy budynku w celu prawidłowego odprowadzania wód opadowych. Remont elewacji uwzględnił wyniki badań stratygraficznych, które pozwoliły na ustalenie historycznej kolorystyki. Pełne rozplanowanie rezydencjonalnego wnętrza domu dziekanów ukształtowane zostało po 1620 r. i takie też uczytelniono, usuwając wtórne podziały ściankami działowymi, szczególnie w przestrzeniach ze sklepieniami. Konserwacji i uzupełnieniu poddano sztukaterie sklepionych pomieszczeń na parterze, wraz z odtworzeniem zdeformowanych i zatraconych dekoracji spływów. Na piętrze w „przedniej” sali odtworzono strop drewniany belkowy. Ślady dekoracji malarskiej z okresu przebudowy inicjowanej przez ks. Mikołaja Kiślickiego, zostały odsłonięte i poddane zabiegom konserwatorskim.

Wnętrze historycznej rezydencji infułatów Kapituły Zamojskiej zostało udostępnione do zwiedzania. Za drzwiami obramionymi wspomnianym już, bogato rzeźbionym XVII-wiecznym portalem, znajduje się obszerna sklepiona sień, z której przez kolejny, ale skromniejszy, kamienny renesansowy portal, wchodzi się do Muzeum Sakralnego Kolegiaty. W jednym ze sklepionych pomieszczeń zachował się pierwotny poziom użytkowy i fragment oryginalnej ceglanej posadzki. W muzeum eksponowane są naczynia i szaty liturgiczne, wota, alba koronacyjna króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, portrety infułatów i ordynatów oraz cenny zbiór ksiąg liturgicznych. Eksponowane zabytki zostały poddane specjalistycznym zabiegom konserwatorskim. /Lubelski Wojewódzki Konserwator Zabytków/