440 rocznica lokacji Zamościa w 1580 roku

Miasto Zamość zrodziło się z potrzeby i idei.

10 kwietnia 2020 Miasto Zamość obchodziło 440 rocznicę urodzin. 10 kwietnia 1580 roku , Jan Zamoyski ogłosił światu zamiar jego budowy.

W epoce odrodzenia wzory teoretyczne w planowaniu miast i określaniu ich funkcji zdecydowanie rozwinęły się w XVI stuleciu. Takie realizacje  odnosiły sukcesy także i w następnym XVII stuleciu. Przykłady tego znajdujemy w całej Europie, a także w Ameryce Południowej. Wśród europejskich realizacji „wzorca miasta renesansowego”, obok miast włoskich: Livorno, Gattinera, Sabbioneta, francuskich: Nancy, Vitry-le-Francois, Vallauris, maltańskiej La Valletty, znajduje się również Zamość.

            Twórcą, tak dalece uniwersalnego i europejskiego założenia urbanistycznego w postaci Zamościa, był człowiek o szerokich horyzontach myślowych, artystycznych oraz wielkich ambicjach – bezsprzecznie człowiek europejskiego renesansu – Jan Zamoyski (1542-1605). Początkiem tych działań było wystawienie dokumentu lokacyjnego „Nowego Zamościa” 10 kwietnia 1580 roku przez Jana Zamoyskiego. Akt ten rozszerzał działania, na które zezwolił król Stefan Batory w dokumencie z 11 lutego 1580 roku. Akt lokacyjny podpisany przez Kanclerza 10 kwietnia w folwarku Jarosławiec, był podstawą organizacji budowanego od podstaw miasta oraz jego przyszłego funkcjonowania. Zapisy aktu akcentowały przede wszystkim funkcje, jakie miał spełniać powstający ośrodek miejski. Wyeksponowano szczególnie dwie z nich: Zamość – jako twierdzę „wałem i fosą” otoczoną, broniącą okolicznych włości, wsi i osad, (szczególnie przed napadami tatarskimi częstymi w XVI stuleciu) oraz Zamość – jako centrum gospodarcze. Jan Zamoyski pragnął stworzyć z Zamościa ważny ośrodek rzemiosła i handlu, w związku z tym oprócz nominacji sprawnego i doświadczonego w sprawach handlowych „wójta lub osadźcy”, w dalszej części dokumentu fundator deklarował zabiegi u króla w celu uzyskania dla Zamościa przywilejów. Podstawową sprawą gospodarczą, warunkującą rozwój osady i miasta było ustanowienie targów i jarmarków. Posiadanie przywilejów świadczyło, bowiem o pozycji ośrodka wśród głównych miejsc wymiany handlowej. Jan Zamoyski, orientujący się dobrze w mechanizmach wymiany handlowej w Rzeczypospolitej, ustalił trzy doroczne jarmarki: zimowy od 25 stycznia, wiosenno-letni od przełomu czerwca i lipca i jesienny na 7 października. Daty te powiązane były z jarmarkami w pobliskich miastach: Jarosławiu, Lublinie i Lwowie.

            Akt lokacyjny został 12 czerwca 1580 roku uprawomocniony w Wilnie, dokumentem potwierdzającym lokację Zamościa, wydanym, podpisanym i opatrzonym pieczęcią przez króla Stefana Batorego. Najistotniejsze dla nowo organizowanego miasta było nadanie mu miejskiego prawa magdeburskiego, które miało się stać podstawą ustroju wewnętrznego. Dla przyszłości handlu zamojskiego najważniejsze było przyznanie miastu prawa składu na towary przywożone. Kupcy nie mogli omijać miasta Zamościa, lecz obowiązani byli do wystawienia ich do sprzedaży przez trzy dni. Zgodnie z prawem magdeburskim Jan Zamoyski zwolnił przyszłych mieszczan zamojskich spod jurysdykcji swojej i swoich następców. Władzę sądowniczą sprawował wójt, który przewodniczył sądom miejskim.

            Od roku 1580 do Zamościa zaczęli napływać osadnicy. W ciągu następnych 10 lat nowi mieszkańcy przybywali między innymi z okolicznych wsi, ale także z Chodla, Chęcin, Garwolina, Gdańska, Kazimierza nad Wisłą, Lublina, Lwowa, Mogilnicy, Sandomierza, Sulejowa, Torunia, Warszawy i Wojsławic. Początkowo Jan Zamoyski przewidywał napływ do Zamościa tylko Polaków i katolików, jednak już od połowy lat 80 tych XVI wieku zaczęli przybywać do Zamościa także osadnicy (kupcy i rzemieślnicy) obcego pochodzenia, w pierwszej kolejności Ormianie, następnie Żydzi, Grecy i Rusini, a także Włosi, Niemcy, Węgrzy, Anglicy i Szkoci. Władze miejskie w Zamościu rozpoczęły działalność w czwartym roku po wystawieniu aktu lokacyjnego w 1583 roku. Głównym organem administracyjnym, ale także i sądowniczym w mieście była Rada Miejska. W skład Rady wchodziło w Zamościu czterech rajców. Nominacji burmistrza i rajców dokonywał każdorazowo właściciel miasta lub jego przedstawiciel. Kierunki działalności Rady, normowane ogólnie w dokumencie lokacyjnym, koncentrowały się wokół funkcjonowania życia gospodarczego, przestrzegania porządku i prawa w mieście, stanu dróg i ulic oraz ochrony przed pożarami.

            W latach 1581-1585 Zamość był wielkim placem budowy. W 1581 roku wykopano pierwszą studnię miejską, a od jesieni tego roku rozpoczęły pracę młyn i browar.  Od polowy 1581 roku wznoszono domy na zlecenie i za pieniądze fundatora. Równolegle Jan Zamoyski prowadził szeroką akcję propagandową, zachęcającą do osiedlania się w Zamościu. W pozyskiwaniu przedstawicieli różnych zawodów pomagali Zamoyskiemu, Wojciech Wnuk Sławieński, pierwszy wójt Zamościa, urzędnicy z dzierżawionych przez kanclerza królewszczyzn oraz wybrani plenipotenci. Od roku 1583 regularnie odbywały się już w Zamościu targi i jarmarki (w obrębie Rynku Świętokrzyskiego przy trakcie lwowskim), pracę podjęła również kancelaria miejska, którą kierował pisarz miejski Stanisław Kraśnicki. W roku 1591 najstarsza lustracja i spis mieszkańców Zamościa, obejmujący wyłącznie właścicieli posesji, wymieniała 106 rzemieślników. Badacze szacują, że ogółem liczba mieszkańców Zamościa w początkach lat 90. XVI wieku wynosiła 1375 osób z czego 50% stanowili rzemieślnicy różnych specjalności. Od roku 1585 rozpoczęła się nowa faza ruchu budowlanego w Zamościu. Trwała ona do początków lat trzydziestych XVII wieku, wówczas to został w pełni wykonany cały zakres prac budowlanych zaplanowanych i zapoczątkowanych przez fundatora Jana Zamoyskiego i jego architekta Włocha, Bernarda Morando.

Oprac. dr Jacek Feduszka – kustosz Muzeum Zamojskiego

grafiki: akt lokacji Zamościa własność Muzeum Zamojskiego