Pieniądze zastępcze w Muzeum Zamojskim
Pieniądz zastępczy najczęściej określany jest jako znak pieniężny emitowany nie zawsze z zachowaniem odpowiednich formalnych procedur, a czasami nieoficjalnie, przez wystawców nienależących do grupy upoważnionych do tego banków, czy instytucji państwowych, wtedy, gdy występował niedobór oficjalnych środków płatniczych o niższych nominałach.
Przyjmowanie pieniądza zastępczego w regulowaniu zobowiązań, czy transakcjach handlowych nie było obowiązkowe. Wystawcami były najczęściej władze lokalne (zarządy miast, gmin wiejskich, powiatów), banki i główne kasy miejskie, miejskie kasy oszczędnościowe, miejskie gazownie, dyrekcje kolei, dyrekcje zakładów przemysłowych, właściciele ziemscy, administracja wojskowa, , izby handlowe, związki kupieckie i religijne, właściciele sklepów. Pieniądz zastępczy był środkiem płatniczym stosowanym przy drobnych, codziennych transakcjach, zastępującym w pewnym zakresie pieniądz legalny, ten oficjalny. Pomimo to był tolerowany przez władze rządowe. Charakterystyczną cechą pieniądza zastępczego był ściśle określony czas emisji w znacznym ich procencie nie przekraczający sześciu miesięcy. Z reguły w nadruku awersu każdego z nominałów określona była data dzienna miesięczna i roczna określająca ważność danego rodzaju pieniądza i czas w którym można je było wymienić na pieniądz ogólnopaństwowy.
Wystawa udostępniona w Muzeum Zamojskim w Zamościu obrazuje przykłady papierowego pieniądza zastępczego w latach I wojny światowej na obszarze Polski w dzisiejszych granicach. Zasadniczą część wystawy stanowi pieniądz zastępczy z terenów: Dolnego i Górnego Śląska, Ziemi Lubuskiej, Wielkopolski, Pomorza Środkowego i Zachodniego. Cennymi egzemplarzami są także górnośląskie bony plebiscytowe, bony związane w trzecim powstaniem śląskim w 1921 r., oraz pieniądze zastępcze niektórych miast Królestwa Polskiego z lat 1914-1916. Ramy czasowe wystawy obejmują także okres powojenny zamykający się datami 1923 i 1924 roku, kiedy to pieniądz w formie zastępczej zaczął zanikać. Zastąpiły go emisje państwowe, przede wszystkim nowe emisje monet o najniższych nominałach w walucie polskiej (marki, złote i grosze) oraz niemieckiej (marki i fenigi).
Eksponaty zgromadzone na wystawie w liczbie ponad 400 egzemplarzy, obrazują zarówno różnorodną szatę graficzną, rodzaje papieru ze szczególnymi cechami nadawanymi zastępczej walucie, jak też i formy zewnętrzne oraz nazewnictwo poszczególnych typów zastępczych środków płatniczych. Pieniądzom zastępczym bowiem nadawano różne nazwy: np. „pieniądz wydany w potrzebie”, „wojenny”, bony, noty czy wreszcie notgeldy (czyli „nie pieniądze”). Równie ważny był odmienny wygląd zewnętrzny poszczególnych emisji. Spowodowane to było potrzebą wyraźnego odróżnienia pieniądza zastępczego od oficjalnego, państwowego. Na rewersie drukowano m.in. rysunki zabytków, ratuszów miejskich, kościołów. Pojawiły się sceny rodzajowe, pejzaże okolic miast i osad, w których zdecydowano się na emisję pieniędzy zastępczych. Przywoływano także motywy legend i opowieści regionalnych, czy też osoby związane z regionami, wydarzenia historyczne lub też motywy symboliczne odnoszące się np. do herbów i symboli miejskich.
Wystawa udostępniona do zwiedzania 1 lutego 2020 roku czynna będzie w salach czasowych Muzeum Zamojskiego w Zamościu przy ulicy Ormiańskiej 26, do kwietnia 2020 roku.
Oprac. dr Jacek Feduszka
